کاربرد HSE در کارگاه های ساختمانی

حوزه ساخت‌وساز همواره با ریسک‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کند که یکی از جدی‌ترین آن‌ها، خطرات ناشی از برق و انرژی الکتریکی است. اجرای موثر برنامه‌های بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در کارگاه‌ها میتواند عاملی مهمی در پیشگیری از حوادث باشد. تمرکز بر ایمنی برق، به‌خصوص در مراحل عایق‌کاری، نصب تجهیزات و کار با کابل‌ها، از اولویت‌های هر پروژه عمرانی استاندارد است. پس با به‌کارگیری استراتژی‌های جامع و رعایت دقیق پروتکل‌ها، می‌توان محیط کاری امن‌تری برای همه فراهم کرد و مسئولیت پذیری سازمان را در برابر کارکنان نشان داد.

عملکرد HSE برای جلوگیری از برق‌گرفتگی

برای پیشگیری از برق‌گرفتگی چندین کام مهم بردارید. نخستین گام، شناسایی و تفکیک مدارهای فعال از غیرفعال است. هیچ عملیات عایق‌کاری یا نصب تجهیزات برق نباید بدون اطمینان کامل از قطع بودن جریان انجام شود. برنامه‌ریزی دقیق و تهیه نقشه‌های به‌روز از مسیر کابل‌ها و نقاط تغذیه، اهمیت بالایی دارد. این نقشه‌ها باید در دسترس تیم‌های فنی و ناظران HSE قرار گیرند تا هرگونه تغییر در سیستم‌های الکتریکی موقت یا دائمی، ثبت و ارزیابی شود.

یکی از راهبردهای مهم، نصب سیستم‌های قطع‌کننده مدار خطای زمین (GFCI) بر روی تمامی پریزها و مدارهای موقت کارگاه است. این سیستم‌ها در صورت تشخیص کوچک‌ترین نشت جریان به زمین، سریعاً مدار را قطع می‌کنند و مانع از برق‌گرفتگی افراد می‌شوند. GFCIها باید به‌طور منظم توسط پرسنل مسئول مورد تست قرار گیرند. همچنین، مدیریت تردد و جلوگیری از دسترسی افراد غیرمجاز به مناطق پرخطر و محدوده‌های سیم‌کشی باز، بسیار مهم است. اطراف این مناطق باید با نوارهای هشداردهنده یا موانع فیزیکی مشخص شوند. ارتفاع‌گیری مناسب کابل‌ها و محافظت از آن‌ها در برابر آسیب‌های مکانیکی (مانند عبور وسایل نقلیه) یک اقدام پیشگیرانه سطح مهندسی به‌شمار می‌رود. آموزش مستمر و فرهنگ‌سازی در زمینه "فاصله ایمن" از خطوط برق هوایی و زیرزمینی نیز باید به صورت جدی پیگیری شود. تمام ابزارهای برقی دستی باید دارای عایق دوگانه باشند تا خطر برق‌گرفتگی کاهش یابد.

استانداردها و تجهیزات حفاظت فردی برای عایق‌کاری برق

تجهیزات حفاظت فردی (PPE) برای کار با برق باید منطبق با استانداردهای جهانی (مانند IEC یا ASTM) باشند. این تجهیزات باید به صورت انحصاری برای کار با برق طراحی شده باشند و نباید برای کاربردهای دیگر استفاده شوند. ارزیابی ولتاژ محیط کار، کلاس و رتبه‌بندی PPE مورد نیاز را مشخص می‌کند.
● دستکش‌های عایق برق: بر اساس ولتاژ کار، دستکش‌ها باید در کلاس‌های مناسب (از ۰۰ تا ۴) انتخاب شوند. استفاده ترکیبی از دستکش‌های لاستیکی عایق و روکش‌های چرمی محافظ (برای جلوگیری از آسیب فیزیکی به لاستیک) قویاً توصیه می‌شود. بازرسی قبل از استفاده شامل تست هوای دستکش برای اطمینان از عدم وجود سوراخ یا پارگی کاملاً ضروری است.
●کلاه ایمنی با خاصیت دی‌الکتریک: این کلاه‌ها باید توانایی مقاومت در برابر جریان برق را داشته باشند و از جنس رسانا نباشند. باید به صورت دوره‌ای از نظر وجود ترک یا خراش بررسی شوند.
●عینک‌ها یا محافظ‌های صورت ضد قوس الکتریکی: قوس الکتریکی می‌تواند آسیب‌های جدی به چشم و پوست وارد کند. از این رو استفاده از محافظ‌های مناسب، از سوختگی و آسیب دیدگی جلوگیری می‌کند. درجه حفاظت نوری آن‌ها باید متناسب با سطح انرژی قوس احتمالی باشد.
●لباس‌های مقاوم در برابر شعله (FR): این لباس‌ها با کاهش زمان سوختن و ذوب نشدن روی پوست، زمان واکنش مناسبی برای نجات فرد در صورت بروز آتش‌سوزی ناشی از برق فراهم می‌کنند. درجه مقاومت (کالری بر سانتی‌متر مربع) باید مطابق با ارزیابی ریسک قوس الکتریکی تعیین شود.
●کفش های عایق برق: قیمت این کفش‌ها در برابر حفاظت جانی که ارائه می‌دهند، بسیار ناچیز است و باید از مدل‌هایی انتخاب شوند که دارای پاشنه و زیره عایق (با نشان EH) باشند و هیچ قطعه فلزی در ساختار آن‌ها به کار نرفته باشد.
انتخاب و فروش این اقلام باید بر اساس ارزیابی دقیق ریسک و ولتاژهای موجود در کارگاه صورت پذیرد. آموزش به کارگران در مورد نحوه صحیح پوشیدن و نگهداری از این تجهیزات ایمنی، اثربخشی آن‌ها را دوچندان می‌کند.
هر عملیات مربوط به برق‌کشی یا عایق‌کاری باید با یک چک‌لیست دقیق و یک سیستم مجوز کار (Permit to Work) آغاز شود. این چک‌لیست‌ها تضمین‌کننده این هستند که هیچ گام حیاتی نادیده گرفته نشده است و مسئولیت‌ها به صورت شفاف مشخص شده‌اند.
1.بررسی مجوز کار: آیا مجوزهای لازم از ناظران HSE و سرپرست کار صادر شده است؟ آیا زمان و مکان دقیق کار و افراد مجاز در آن ذکر شده است؟
2.تأیید قطع انرژی (Zero Energy State): آیا منبع اصلی برق قطع شده و اقدامات LOTO انجام شده است؟ تأییدیه کتبی قطع برق باید اخذ شود.
3.تست عدم ولتاژ (Absence of Voltage Test): آیا با استفاده از ابزارهای تست ولتاژ کالیبره شده (مانند فازمترهای ولتاژ بالا)، عدم وجود ولتاژ در مدار تأیید شده است؟ این تست باید در هر سه فاز و بین فازها و زمین انجام شود.
4.بازرسی تجهیزات ایمنی فردی و گروهی: آیا تمامی تجهیزات ایمنی از جمله ابزارهای عایق، دستکش‌ها، کفش‌ها و برچسب‌های LOTO در شرایط عملیاتی مطلوب قرار دارند و دارای برچسب تست معتبر هستند؟
5.وجود تجهیزات اطفاء حریق: آیا کپسول‌های آتش‌نشانی مخصوص حریق الکتریکی (کلاس C) در محل کار نزدیک هستند و آموزش استفاده از آن‌ها به افراد داده شده است؟
6.شرایط محیطی: آیا محل کار خشک و عاری از مواد رسانا مانند آب یا فلزات است؟
7.آمادگی تیم نجات: آیا تیم پشتیبانی برای واکنش اضطراری در نزدیکی محل کار حضور دارند؟

ابزار و کفش‌های عایق برق

کیفیت ابزارهایی که برای عایق‌کاری برق مورد استفاده قرار می‌گیرند، تأثیر مستقیمی بر ایمنی کارگران دارد. ابزارهایی مانند پیچ‌گوشتی، انبردست و سیم‌چین‌ها باید دارای دسته‌های عایق‌بندی شده باشند که ولتاژ مشخصی (مانند 1000 ولت) برای مقاومت روی آن‌ها حک شده است. این ابزارها باید مطابق با استاندارد IEC 60900 باشند.
انتخاب: در هنگام خرید ابزارهای عایق، توجه به گواهی استاندارد و کلاس ولتاژ ابزار اهمیت بالایی دارد. نباید از ابزارهای معمولی که فقط روکش پلاستیکی دارند استفاده کرد. کفش‌های عایق نیز باید دارای تاییدیه ولتاژ و مقاومت در برابر نفوذ باشند.
نگهداری: این ابزارها باید در جعبه‌های مخصوص و دور از حرارت، مواد شیمیایی خورنده و ضربات شدید نگهداری شوند. هرگونه ترک، بریدگی یا آسیب به عایق ابزار یا کفش، آن را از چرخه مصرف خارج می‌کند. کفش‌ها باید خشک و تمیز نگهداری شوند، زیرا رطوبت و آلودگی می‌تواند خاصیت عایق بودن آن‌ها را کاهش دهد.
بازرسی: بازرسی‌های دوره‌ای و روزانه توسط کاربر برای تمامی تجهیزات ایمنی از جمله کفش‌ها، دستکش‌ها و ابزارها ضروری است. برای دستکش‌ها و کفش‌های فشار قوی، آزمون‌های الکتریکی در آزمایشگاه‌های معتبر، حداقل هر شش تا دوازده ماه، بسته به نوع کلاس، مورد نیاز است. گواهی‌های تست و کالیبراسیون برای تجهیزات تست ولتاژ باید همواره معتبر باشند. نگهداری سوابق این بازرسی‌ها از اصول HSE است. برای آگاهی از قیمت و استانداردهای این ابزارها، می‌توان از منابع معتبر صنعتی استفاده کرد.

روش‌های عملی قفل‌گذاری و برچسب‌گذاری

روش LOTO یکی از قوی‌ترین مکانیزم‌های کنترلی در برابر آزادسازی ناگهانی انرژی است. در عملیات عایق‌کاری برق، این روش اطمینان می‌دهد که منبع انرژی به‌طور تصادفی وصل نشود. این فرآیند چند مرحله‌ای است که باید به دقت اجرا شود:
1.اعلام: اطلاع‌رسانی به تمامی افراد متأثر از قطع انرژی.
2.آماده‌سازی برای خاموشی: شناسایی منبع انرژی و نوع ابزارهای مورد نیاز برای جداسازی.
3.جداسازی: قطع فیزیکی منبع انرژی.
4.قفل‌گذاری (Lockout): استفاده از قفل‌های فیزیکی برای غیرفعال کردن کلیدها، فیوزها و قطع‌کننده‌ها. هر فردی که روی یک مدار کار می‌کند باید قفل شخصی خود را بر روی منبع انرژی قرار دهد و کلید آن را نزد خود نگه دارد (قفل گروهی برای تیم‌های کاری).
5.برچسب‌گذاری (Tagout): نصب برچسب‌های هشداردهنده در محل قفل که اطلاعاتی نظیر نام فرد قفل‌کننده، تاریخ قفل‌گذاری و دلیل آن را مشخص می‌کند. این برچسب‌ها صرفاً یک هشدار دیداری نیستند؛ بلکه جزء لاینفک روال ایمنی محسوب می‌شوند.
6.تأیید (Verify): تست عدم وجود ولتاژ برای تأیید اینکه انرژی کاملاً قطع شده است.
7.آزادسازی: پس از اتمام کار، پرسنل باید قفل‌ها و برچسب‌های خود را بردارند و مدار را برای استفاده مجدد آماده سازند.

آموزش نیروی کار

دانش و آگاهی نیروی کار، ستون اصلی یک برنامه HSE قدرتمند است. آموزش‌ها باید فراتر از تئوری، شامل تمرین‌های عملی و شبیه‌سازی حوادث باشند. این آموزش‌ها باید به دو دسته کارکنان برق (Qualified Personnel) و سایر کارکنان (Unqualified Personnel) تقسیم شوند.
برای کارکنان برق، آموزش عمیق در مورد استانداردهای ایمنی برق، اجرای LOTO، استفاده از تجهیزات ایمنی مناسب و روش‌های صحیح کار با ولتاژهای مختلف، ضروری است. همچنین آموزش نحوه قطع منبع برق به شکل ایمن (بدون به خطر انداختن فرد نجات‌دهنده) و احیای قلبی-ریوی (CPR) برای قربانیان شوک الکتریکی باید به صورت دوره‌ای تکرار شود. تمرین واکنش در برابر حوادثی مانند آتش‌سوزی الکتریکی یا سقوط کابل‌های برق نیز باید شامل استفاده از تجهیزات اضطراری، فعال‌سازی سیستم‌های هشدار و اجرای مسیرهای تخلیه باشند. توجه داشته باشید توانمندسازی کارکنان با دانش روز، آن‌ها را قادر می‌سازد که در شرایط بحرانی، تصمیم‌های درست و سریع بگیرند و خود و همکارانشان را از خطر دور سازند.

ارزیابی ریسک الکتریکی و طراحی رویه‌های کاری ایمن در محیط ساخت‌وساز

برنامه HSE در هر پروژه، باید با یک ارزیابی جامع ریسک الکتریکی آغاز شود. این ارزیابی باید شامل شناسایی تمامی منابع برق (دائمی، موقت، ژنراتورها)، ولتاژ آن‌ها، شرایط محیطی (رطوبت، گرد و غبار) و پتانسیل بروز حوادث باشد. خطرات قوس الکتریکی نیز باید با دقت محاسبه شوند.
بر اساس نتایج ارزیابی، رویه‌های کاری ایمن (SWP) تدوین می‌شوند. این رویه‌ها باید گام به گام، جزئیات نحوه انجام هر کار (مانند سیم‌کشی، عایق‌کاری، تست) را با کمترین ریسک ممکن مشخص کنند. این رویه‌ها باید شامل لیست تجهیزات ایمنی مورد نیاز و الزامات LOTO باشند. سلسله مراتب کنترل ریسک (حذف، جایگزینی، کنترل‌های مهندسی، کنترل‌های اداری، PPE) باید در تدوین این رویه‌ها مورد توجه قرار گیرد. این فرآیند طراحی و بازبینی مستمر رویه‌ها، سازگاری فعالیت‌ها با الزامات ایمنی را افزایش می‌دهد و از تکرار اشتباهات پیشگیری می‌کند. بررسی و تأیید این رویه‌ها توسط کارشناس HSE و افراد با تجربه در کار با برق، قبل از اجرا الزامی است.